Nationaal Landschap Gelderse Poort

Kernkwaliteiten

Waar de Rijn Nederland binnenstroomt, heeft de rivier zich door stuwwallen heengebroken. De brede riviervlakte, waar de rivier zich vaak heeft verlegd, wordt omgeven door de hoge stuwwallen van het Rijk van Nijmegen, Montferland, Reichswald en Veluwe. Ook de mens heeft ingegrepen in de loop van het water, zowel om droge voeten te houden als om de vijand op afstand te houden. De indicatoren voor kernkwaliteiten die medesturend zijn voor de gebiedsontwikkeling in de Gelderse Poort zijn:

• Historisch landschapselementen van reliëf (oeverwallen en stroomruggen), waterstaatsgeschiedenis (dijken, overlaten) en waterlinies;
• Openheid van waardevolle open gebieden (kommen, oude bouwlanden).

Historische landschapselementen

De ontstaansgeschiedenis van de rivierenlandschap in de Gelderse Poort is goed af te lezen uit het reliëf van oeverwallen en stroomruggen en van door de mens toegevoegde elementen zoals dijken en verdedigingswerken. De grote rivieren hebben steeds hun loop verlegd, waardoor er in de vlakte tussen de stuwwallen patronen van geulen en ruggen (stroomruggen en oeverwallen) zijn achtergebleven. De uiterwaarden liggen hoger dan het binnendijkse gebied maar zijn lokaal verlaagd en afgevlakt door klei- en zandwinning. Er resten slechts enkele gave delen zoals de Geitenwaard. In het Rijnstrangengebied, buiten de huidige uiterwaarden, is het grootste en meest complete patroon van stroomruggen en geulen te vinden.

De Gelderse Poort kent een lange waterstaatsgeschiedenis, zoals het verleggen van rivierlopen, bedijking, dijkdoorbraken en overlaten. De sporen hiervan zijn af te lezen aan (ban)dijken en zomerkaden, doorbraakkolken of wielen, gemalen, sluisjes en overlaten. Een overlaat is een verlaging in de bandijk waardoor bij hoogwater rivierwater gecontroleerd het binnendijkse gebied kon instromen om dijkdoorbraken te voorkomen. De overlaat bij Spijk is in 1959 gesloten, die bij Pannerden functioneert nog. Sommige dijken en kaden hebben hun waterkerende functie verloren en worden niet meer onderhouden. Hierdoor kan de dijk langzaam verdwijnen. Een voorbeeld is de Querdamm tussen Ooijpolder en de Duffelt in Duitsland.

Het water van de IJssel, Rijn en Waal speelde ook een rol in de militaire geschiedenis. De IJssellinie speelde vanaf de Romeinse tijd tot in de Koude Oorlog een rol in de landsverdediging. Verdedigingswerken zoals de Schenkenschanz, Fort Pannerden en de Sterrenschans, maar ook een stuw bij Nijmegen en een inlaatwerk bij Westervoort zijn daar de overblijfselen van.

• Historische landschapselementen Gelderse Poort (interactieve kaart)

Openheid

Binnen het nationale landschap contrasteert de beslotenheid van de bossen van het Rijk van Nijmegen met de openheid van het komgebied van de Ooijpolder, de rivierlopen en essen en oude bouwlanden. Het overige gebied is (vrij) kleinschalig door de aanwezigheid van bosjes, heggen en bomenrijen. Het komgebied van de Ooijpolder en sommige oude bouwlanden in de riviervlakten en essen op de stuwwal heeft de provincie Gelderland aangewezen als waardevol open gebied. Deze gebieden zijn duidelijk opener dan het gehele gebied, met name de Ooijpolder.

• Openheid Gelderse Poort (interactieve kaart)