Nationaal Landschap Middag-Humsterland

Kernkwaliteiten

Het zeer open landschap van de voormalige eilanden Middag en Humsterland ligt ten noordwesten van de stad Groningen. Het landschap geeft een goed beeld van de ontstaansgeschiedenis van de voormalige kweldergebieden langs de Nederlands-Duitse kust. Het terpengebied is één van de oudste cultuurlandschappen van Nederland (Schroor, 1998). Dit landschapstype is zowel nationaal als ook internationaal gezien zeldzaam (Farjon et al., 2001). De indicatoren van kernkwaliteiten die medesturend zijn voor de gebiedsontwikkeling zijn:

• Historische landschapselementen: reliëf gevormd door geulen, terpen, dijken en laagten;
• Historisch kavelpatroon: onregelmatige blokverkaveling;
• Grote mate van openheid.

Daarnaast is de archeologische betekenis van de terpen reden geweest om het gebied op de lijst met voor te dragen Werelderfgoederen te plaatsen.

Historische landschapselementen

De oudste kenmerkende reliëfvormen zijn de overblijfselen van de wadgeulen en oude lopen van getijdenrivieren zoals het Oude Diepje, het Peizerdiep en het Reitdiep. De geul die van Saaksum naar Aduard loopt, scheidde ooit de eilanden Middag en Humsterland. De oudste met het oog zichtbare bewoningsresten zijn de terpen of wierden: opgehoogde woonplaatsen die teruggaan tot de IJzertijd. De archeologische vondsten geven een zeer compleet beeld van de culturele, sociaaleconomische en ecologische ontwikkeling van de bewoning. De bedijking van de eilanden Middag en Humsterland is vanaf 1000 ter hand genomen, mede omdat inbraken vanuit de Lauwers het land bedreigden. De cisterciënzermonniken uit Aduard speelden een belangrijke rol bij bedijking en ontginning. De afgelopen vijftig jaar is een aanzienlijk deel van de dijken afgegraven. De ringdijken van de voormalige eilanden Middag en Humsterland zijn echter nog goed te zien. De jongste reliëfvormen zijn resten van tichelgaten langs het Aduarderdiep waar in het verleden klei voor de baksteen- en dakpanfabricage werd gewonnen. Het reliëf van geulen en dijken is kwetsbaar voor grondverzet. Om de aantasting van deze elementen te voorkomen, heeft de Provincie een convenant afgesloten met agrariërs in het gebied. Op een kaart bij het convenant is alleen het reliëf aangegeven dat duidelijk zichtbaar is.

• Historische landschapselementen Middag-Humsterland (interactieve kaart)

Historisch kavelpatroon

De onregelmatige blokverkaveling stamt grotendeels uit de tijd van de bedijking en ontginning (11^de tot 13^de eeuw). In de grillige vorm van de kavelgrenzen en het wegenpatroon is het verloop van geulen in het voormalige kweldergebied terug te zien. Rond (voormalige) terpen is sprake van een radiale verkaveling. De verkaveling is in het afgelopen millennium nauwelijks veranderd. Dit in tegenstelling tot elders in Noordwest-Europa waar de onregelmatige verkaveling van dergelijk ontgonnen kweldergebieden door schaalvergroting in de landbouw is verdwenen (Farjon et al. 2000). De nog resterende kavelgrenzen zijn gekarteerd door de kavelgrenzen (voornamelijk sloten en vaarten) in de huidige topografische kaart te vergelijken met die van 1900. Bij perceelsvergroting en grondverzet kunnen de aangeduide kavelgrenzen verdwijnen. Om de aantasting van deze elementen te voorkomen, heeft de Provincie de ook opgenomen in het bovengenoemde convenant. Op de kaart bij het convenant zijn alleen kavelgrenzen aangegeven die samenvallen met een oude geul.

• Historisch kavelpatroon Middag-Humsterland (interactieve kaart)

Openheid

De extreme openheid van het kwelderlandschap is met de ontginning en bewoning enigszins afgenomen door de aanleg van gebouwen en dorpen, de aanplant van erfbeplanting en, incidenteel, laanbeplantingen. Nog steeds is Middag-Humsterland een zeer open gebied. In het gebied komt maar 24 ha bosjes en 88 km lijnvormige beplantingen voor. In 2006 was 0,9 procent van het gebied bebouwd met huizen en gebouwen en was 3.803 hectare binnen het nationaal landschap aan te merken als zeer open gebied.

• Openheid Middag-Humsterland (interactieve kaart)