Trend van dagvlinders, 1992-2024

Afname in populaties

Sinds 1992 worden vlinders wekelijks geteld op vaste routes, als onderdeel van het NEM Meetnet Vlinders. Daarmee kan voor ieder jaar een populatie-index worden berekend op basis van 54 soorten dagvlinders.

In de periode 1992-2005 daalde de trend met 36 procent in 13 jaar tijd. In de 10 jaar hierna veerden de aantallen iets op (+2 procentpunt). In de laatste periode van 2015-2024 treedt een nieuwe daling van de trend op met 34 procent (22 procentpunt) in tien jaar. Van de 54 gevolgde soorten nemen er over de hele periode gerekend 30 soorten af en 12 soorten toe in aantallen, 9 soorten zijn stabiel en 3 soorten hebben een onzekere trend. In de laatste 12 jaar nemen 27 soorten af en 10 soorten toe in aantallen, stabiel zijn 4 soorten en 13 soorten hebben een onzekere trend. 

Afname in verspreiding gestopt

Sinds 1990 is het aantal bezette kilometerhokken aanvankelijk met ruim 10 procent afgenomen tot er rond 2002 een licht herstel optrad dankzij de komst van twee nieuwkomers (veldparelmoervlinder en keizersmantel). De trend bleef daarna vrij constant voor de soorten waarvan ook populatietrends beschikbaar zijn (n=54). Als álle soorten worden beschouwd (n=57), inclusief drie soorten waarvan geen populatietrends beschikbaar zijn (grote vos, grote weerschijnvlinder, scheefbloemwitje) dan neemt de verspreidingstrend de laatste jaren weer toe (tweede tabblad). Gemeten vanaf 1990 nemen van de 57 beschouwde soorten 28 soorten af en 24 soorten toe in verspreiding. Stabiel zijn 5 soorten. In de laatste 12 jaar gaan er meer soorten in verspreiding vooruit (26 soorten), dan achteruit (23 soorten). De trend van 7 soorten is stabiel. Het verschil tussen de afnemende aantalstrend en de meer stabiele verspreidingstrend (voor n=54) is goed te verklaren: verschillende soorten gaan significant achteruit in aantallen, maar laten dit nog niet zien in hun verspreidingstrend: als een soort op een locatie afneemt van 100 naar 10 exemplaren, zijn de aantallen gedaald, maar de verspreiding niet. Pas als het laatste exemplaar van een soort verdwijnt uit een kilometerhok, neemt de verspreiding af. Zo is het klein geaderd witje sterk afgenomen in aantallen in de laatste twaalf jaar, maar heeft het een stabiele verspreiding. 

De achteruitgang van algemeen voorkomende soorten

Vanaf het begin van deze eeuw gaan ook algemeen voorkomende soorten, zoals het groot koolwitje en het icarusblauwtje, langzaam maar zeker achteruit. De vijftien meest wijdverspreide soorten van Nederland namen in populatieomvang af met 35% ten opzichte van 1992. Deze afname voltrok zich vrijwel geheel in de afgelopen tien jaar, met een gemiddelde afname van meer dan vier procent per jaar. Ook in de verspreidingstrend is de achteruitgang van deze groep in de laatste tien jaar significant, wat betekent dat algemene soorten lokaal zelfs verdwijnen. De achteruitgang in verspreiding verloopt van nature wel minder sterk dan in aantallen, juist bij algemene soorten. Het duurt relatief lang voordat het laatste exemplaar van een soort uit een kilometerhok verdwenen is. 

Historisch perspectief: alleen maar verlies

Tussen 1890 en 1990 daalde de trend in verspreiding met 67 procent, waarna de afname min of meer is gestabiliseerd (Van Strien et al., 2019). Over deze lange termijn is van 42 soorten de verspreiding afgenomen, waarvan er 15 volledig uit Nederland zijn verdwenen. Hoewel de afname in verspreiding vanaf begin deze eeuw lijkt te zijn gestopt, ging de afname in aantallen in het resterende gebied nog steeds door (eerste tabblad). De gecombineerde trends in verspreiding en populatieaantal levert een geschatte totale daling op van minimaal 84% over de gehele periode 1890-2017. Omdat een achteruitgang in populatie altijd groter zal zijn dan die in verspreiding, bij een populatieafname van 100 naar 10 is de soort immers nog steeds aanwezig, kunnen we stellen dat de afname op populatieniveau sinds 1890 in werkelijkheid zelfs nog groter is geweest.

Oorzaken achteruitgang

De achteruitgang van vlinders wordt gedreven door drie hoofdoorzaken: verlies en achteruitgang van leefgebieden, klimaatverandering, en chemische bestrijdingsmiddelen (Warren et al., 2021b).

De grootste achteruitgang van vlinders in Nederland is te vinden bij de vlinders die karakteristiek zijn voor heide, open duinen en kruidenrijke graslanden (Van Swaay en Poot, 2021). Op de heide gaan alle karakteristieke soorten achteruit, of het nu de soorten van droge heide (als heivlinder en kommavlinder) of van vochtige heide (als gentiaanblauwtje) zijn. Dit heeft te maken met zowel fragmentatie van het overgebleven heidegebied, als verslechtering van de condities in die gebieden, door bodemverzuring en eutrofiëring (voedselrijker worden) van de bodem door neerslag van stikstof vanuit de lucht. In heide groeien bijvoorbeeld open plekken steeds meer dicht en zijn er minder nectarplanten aanwezig (Wallis de Vries, Oe & Van Schaik, 2024). 

Ook typische soorten van open duinen als duinparelmoervlinder, kleine parelmoervlinder en kommavlinder gaan hard achteruit. Deze ontwikkeling heeft te maken met het kleinere areaal open duin, door onder andere het dichtgroeien van duinen met bomen en struiken. Ook de afname van konijnen en de afname van het duinviooltje kunnen hierbij een rol spelen.

Voor graslandvlinders is de achteruitgang ook aanzienlijk, namelijk 69 procent ten opzichte van 1992. Een eeuw geleden waren bijna alle graslanden in Nederland rijk aan kruidensoorten. Sindsdien is de landbouwpraktijk geïntensiveerd, waarbij graslandkruiden nauwelijks tot niet meer voorkomen. Dagvlinders overleven hier alleen nog in bermen en overhoekjes.

Klimaatverandering speelt ook een negatieve rol, waarbij heftige zomerbuien enerzijds en droogte anderzijds, met name in de jaren 2018-2019-2020, voor sommige soorten nadelige uitwerkingen hebben gehad (o.a. koevinkje en kleine heivlinder). Daarbij warmt het klimaat momenteel sneller op dan de snelheid waarmee vlinders van nature kunnen opschuiven naar het noorden (Van Swaay et al, 2018), waardoor vlinders steeds minder optimaal zijn aangepast aan hun lokale leefomgeving. Verder blijkt uit onderzoek dat de combinatie van hogere temperaturen en stikstofdepositie kan leiden tot nadelige effecten: voor de bruine vuurvlinder is aangetoond dat voedselplanten bij hogere stikstofdepositie van lagere kwaliteit zijn, en dit wordt door hogere temperaturen versterkt. Rupsen groeien hierdoor langzamer en blijven kleiner (Raharivololoniaina et al., 2025).  

Ten slotte wijst onderzoek op het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen als belangrijke oorzaak achter de wereldwijde en Europese achteruitgang van vlinders (Sánchez-Bayo & Wyckhuys, 2019; Deynze et al., 2024). Nederland kent in Europa het hoogste pesticidegebruik per hectare akkerland (FAO, 2022), en hoewel de totale hoeveelheid bestrijdingsmiddelen sinds 2010 afneemt, neemt de afzet van middelen om insecten te bestrijden in langjarig perspectief nog niet af (CLO, 2025). Per hectare neemt het gebruik zelfs toe (CBS, 2022). 

• Vegetatie van de duinen
• CLO vlinders van graslanden

Oorzaken vooruitgang

Een aantal soorten neemt recentelijk toe en dat is te danken aan twee factoren. Ten eerste werpt lokale natuurbescherming zijn vruchten af. Door beheerders en vrijwilligers is er de laatste jaren gewerkt aan herstel van de leefgebieden van vlinders. Een voorbeeld is het herstel van de leefomgeving van het pimpernelblauwtje. Daarnaast speelt klimaatverandering voor sommige zuidelijke soorten juist een positieve rol. Ook enkele bosvlindersoorten lijken hiervan te profiteren, in combinatie met het aandeel toegenomen volwassen bos en variatie in structuur en samenstelling van de bossen (kleine ijsvogelvlinder, grote weerschijnvlinder en keizersmantel). Door hun korte levenscyclus kunnen vlinders snel reageren op de verbeterde leefomstandigheden.

Habitatrichtlijn

Een vijftal dagvlinders staat op de Habitatrichtlijn.

• Vlinders van de Habitatrichtlijn