Nitraat in grondwater onder landbouwgrond, 1984-2023

Ontwikkeling nitraatconcentratie

De jaargemiddelde nitraatconcentratie voor alle meetpunten in het ondiepe grondwater (5-15 meter diepte) onder landbouw in de Zandregio[1] is met 45 mg/l het hoogst in de periode 1992-1996 (zie figuur 1). In de periode 1997-2023 is de gemiddelde nitraatconcentratie met ongeveer 12 mg/l gedaald tot ongeveer 33 mg/l. Deze afname is waarschijnlijk het positieve effect van het afgenomen mestgebruik in de landbouw vanaf het eind van de jaren tachtig. Sinds 2007 is deze daling in de Zandregio niet meer significant. Hoewel het gemiddelde ruim onder de EU-norm van 50 mg/l ligt, kunnen individuele meetpunten wel boven deze norm uitkomen. In de Zandregio heeft ongeveer 20% van de meetpunten onder landbouwgrond een nitraatconcentratie boven de EU-norm.

In de Klei- en Veenregio zijn de nitraatconcentraties in het ondiepe grondwater laag (minder dan 10 mg/l). Het verschil tussen de Zandregio en de Klei- en Veenregio komt door de veel hogere afbraak van nitraat in het anaerobe grondwater in de organische stofrijke veen- en kleibodems.

Wanneer gekeken wordt naar de gemiddelde nitraatconcentraties in ondiep grondwater voor verschillende typen landgebruik, dan worden de hoogste nitraatconcentraties gevonden onder landbouwgrond (20 mg/l) en de laagste concentraties onder natuur (5 mg/l; zie figuur 2). De gemiddelde nitraatconcentratie van overige vormen van landgebruik (o.a. boomgaarden, stedelijke gebieden) ligt hier tussenin.

[1]Voor meer uitleg over de hoofdgrondsoortregio’s, zie RIVM rapport 2024-0113, Hoofdstuk 4. 10.21945/RIVM-2024-0113 

Waarom aandacht voor nitraat in grondwater?

De landbouwsector gebruikt meststoffen met daarin stikstof of fosfor. Nitraat is een van de vormen waarin stikstof voorkomt in de bodem. Voor gewassen is nitraat een belangrijke voedingsstof om te kunnen groeien. Nitraat dat niet door planten wordt opgenomen wordt door bacteriën in de bodem afgebroken, spoelt uit naar het grondwater of belandt in het oppervlaktewater. Door een teveel aan nitraat kan grondwater onbruikbaar worden als drinkwaterbron. Nitraatconcentraties boven de norm (50 mg/l) zijn schadelijk voor mensen en nitraat is niet eenvoudig te verwijderen. Als er te veel voedingsstoffen in het oppervlaktewater komen kan er algenbloei optreden. De natuurwaarde neemt hierdoor af en oppervlaktewaternormen worden overschreden. Ook blauwalgen, die de zwemwaterkwaliteit bedreigen, zijn een gevolg van te veel voedingstoffen in het water.

Oorzaken afname nitraatconcentratie met diepte

In het diepe grondwater (15-30 meter diepte) in de Zandregio is de nitraatconcentratie de laatste 15 jaar gemiddeld iets minder dan 7 mg/l (figuur 3). Dit is lager dan in het ondiepe grondwater. Ook in de Klei- en Veenregio zijn de concentraties lager in het diepe grondwater. 

De afname van de nitraatconcentraties met de diepte heeft drie oorzaken. In de eerste plaats heeft grondwater tijd nodig om naar beneden te stromen. Zelfs in zandgronden, waar de stroming sterker naar beneden gericht is dan bij andere grondsoorten, zal het water er vaak meer dan tien jaar over doen om de aangegeven diepte te bereiken. Vooral in de Klei- en Veenregio stroomt een deel van het ondiepe grondwater (samen met het aanwezige nitraat) horizontaal af naar het oppervlaktewater (bijvoorbeeld sloten of beken). Hierdoor zal het water er nog langer overdoen om de aangegeven diepte te bereiken. Het water op deze diepte is voornamelijk geïnfiltreerd voor de toename in landbouwemissies na de Tweede Wereldoorlog (Naus et al., 2023). Ten tweede kan tijdens het transport naar de diepere lagen denitrificatie optreden, waardoor nitraat wordt afgebroken en verdwijnt. Hierdoor kunnen andere probleemstoffen vrijkomen, zoals sulfaat en nikkel. Tenslotte kan er menging met water met een lagere nitraatconcentratie optreden, zoals ouder water of water afkomstig van een andere locatie. 

Beleid

Nederland streeft er naar de nitraatconcentraties in het grondwater te verlagen tot minder dan 50 mg/l. Vanaf 1991 is de Europese (EU) Nitraatrichtlijn (EU, 1991) van kracht. Het doel van de Nitraatrichtlijn is om zowel de drinkwaterbronnen te beschermen (EU, 1998) als om eutrofiëring (d.w.z. toevoer van te veel voedingsstoffen) van het watermilieu te voorkomen. De Nitraatrichtlijn richt zich op het beperken van de belasting van het water met nutriënten vanuit de landbouw. Al voor de invoering van de Nitraatrichtlijn in 1991 was in Nederland wetgeving aangenomen om het mestgebruik te reguleren. Nederland gaf invulling aan de Nitraatrichtlijn via vierjaarlijkse actieprogramma’s waarbij de regelgeving over de hoeveelheid en wijze van toepassing van meststoffen steeds werd aangescherpt om de doelen te halen. 

De Europese milieukwaliteitseis van 50 mg/l nitraat is afgeleid om de kwaliteit van het drinkwater te beschermen. Voor grondwater geldt sinds 2006 ook de Europese Grondwaterrichtlijn. Deze richtlijn bevat normen voor de goede chemische toestand van grondwater. De norm voor nitraat in grondwater is 50 mg/l en dus gelijk aan de norm voor drinkwater. 

Het gevoerde mestbeleid in Nederland heeft ertoe geleid dat het stikstofbodemoverschot in de landbouw is gedaald in de periode 1987-2012. In de jaren daarna stabiliseert het stikstofbodemoverschot. Het stikstofbodemoverschot wordt gezien als de hoeveelheid stikstof die mogelijk kan uitspoelen. 

Effecten van nitraat

Stikstofuitspoeling naar het grondwater bedreigt de kwaliteit van het drinkwater. Enkele waterwinputten in Oost- en Zuid-Nederland zijn gesloten, soms moet dieper grondwater worden gewonnen of moeten extra kosten voor zuivering worden gemaakt.