Zoogdieren van de Habitatrichtlijn, 1992-2020

Habitatrichtlijn

De Habitatrichtlijn van de Europese Unie is bedoeld om de biodiversiteit in stand te houden door de wilde flora en fauna en hun habitats te beschermen. Daartoe moeten de lidstaten speciale beschermingsgebieden (Habitatrichtlijngebieden) inrichten en bepaalde planten- en diersoorten en habitats beschermen. De lidstaten rapporteren elke zes jaar hoe de soorten en habitats er voor staan door na te gaan in hoeverre deze een gunstige staat van instandhouding hebben bereikt.

• Staat van instandhouding en trends soorten en habitattypen Vogel- en Habitatrichtlijn, 2013-2018
• Trends van soorten van de Habitatrichtlijn en de Vogelrichtlijn, 1990-2021

De Europees beschermde soorten staan in bijlage II, IV en V van de Habitatrichtlijn (zie de link naar de Europese Habitatrichtlijn). Het gaat in Nederland om elf land- en zoetwaterzoogdieren, alle inheemse soorten vleermuizen en enkele zeezoogdieren.

Hazelmuis

De hazelmuis is een bijlage IV-soort. Hazelmuizen komen in ons land alleen nog voor op de vochtige löss-leembodems in structuurrijke bossen van Zuid-Limburg, met name in de bramenrijke struweelbegroeiingen van de boszomen. Het verspreidingsgebied van de hazelmuis is in de vorige eeuw sterk gekrompen, doordat geschikte braamrijke zoomvegetaties verdwenen. De overgebleven restanten zijn sterk versnipperd.
Hazelmuizen bouwen in het najaar karakteristieke nesten in struweelranden. In het resterende verspreidingsgebied is er na een aanvankelijke daling van het aantal nesten in de negentiger jaren, sprake van een sterk herstel vanaf 1998. Sinds 2009 is het aantal nesten min of meer stabiel. Het herstel komt waarschijnlijk door de getroffen maatregelen, zoals kleinschalig bosrandenbeheer, die zijn uitgevoerd in het kader van het provinciale soortenbeleid. De hazelmuis handhaaft zich vooralsnog goed in de bekende leefgebieden. Vestiging in nieuwe gebieden heeft echter nog niet of nauwelijks plaatsgevonden en de staat van instandhouding is nog zeer ongunstig.

Noordse woelmuis

De Noordse woelmuis staat in bijlage II en IV en wordt in de Habitatrichtlijn aangeduid als prioritaire soort. De soort leeft in moerassige gebieden en drassige graslanden. Hij is tegenwoordig verspreid over vijf regio's: het Deltagebied, Texel, Friesland, Noord-Holland midden en het Zuid-Hollandse plassengebied. De Noordse woelmuis is sterk achteruitgegaan doordat zijn leefgebied verdween door intensive landbouw, verdroging en het verdwijnen van moerasgebiedjes en doordat andere woelmuissoorten zijn leefgebied koloniseren en hem wegconcurreren. In alle regio's is de verspreiding van de soort gekrompen en de resterende populaties zijn vaak geïsoleerd van elkaar. Over de gehele periode vanaf 1995 is er geen krimp aantoonbaar in het aantal kilometerhokken waarin de soort voorkomt, maar de trend vanaf 2008 is afnemend. De staat van instandhouding is zeer ongunstig.

Bever

De bever staat in bijlage II en IV. Bevers kwamen tot aan het begin van de 19e eeuw algemeen in Europa voor. Ook in ons land waren zij kenmerkende oeverbewonende zoogdieren. Zij werden sterk bejaagd voor pels en vlees. In 1826 werd de laatste bekende bever in ons land langs de IJssel gedood. Omstreeks 1900 was de bever bijna geheel uit Europa verdwenen. Enkele kleine populaties bleven over, onder andere langs de Elbe in Duitsland en de Rhône in Frankrijk.
Nadien is de bever door beschermende maatregelen en herintroducties in veel landen weer teruggekeerd. In 1988 zijn in de Biesbosch bevers uitgezet, later gevolgd door uitzettingen in de Gelderse Poort, langs de Nederrijn, in Limburg, Drenthe en Groningen. Sinds 1988 vertoont de beverpopulatie in Nederland een gestage groei. In de laatste jaren groeit het aantal zelfs sterk. De staat van instandhouding werd in 2018 nog als matig ongunstig beoordeeld. Maar sinds 2020 staat de bever niet meer op de Rode Lijst zoogdieren.

Otter

De otter staat in bijlage II en IV. Omstreeks 1900 kwamen otters nog in het hele land voor. Door bejaging, verkleining van de leefgebieden en strenge winters nam het aantal otters decennialang sterk af. In de jaren zeventig van de vorige eeuw kwam wellicht de genadeslag. Hoge concentraties PCB's hoopten zich op in de lichamen van de otters via de vis die zij aten waardoor hun voortplanting mogelijk verminderde. Ook was er sprake van een hoge sterfte door visfuiken en het verkeer. In 1989 werd voor het laatst een dode otter in Friesland gevonden en tot 1992 werden er sporen waargenomen.
Nadat de otter uit ons land was verdwenen, is gewerkt aan de terugkeer door de ongunstige invloedfactoren te verbeteren. Omdat er geen zicht was op een natuurlijke terugkeer is een herintroductieprogramma opgesteld. In de periode 2002-2009 zijn in de laagveengebieden van Zuidoost-Friesland en Noordwest-Overijssel 31 otters uitgezet. De uitgezette dieren waren aanvankelijk afkomstig van wildvang uit Oost-Europa en daarna afkomstig uit dierparken. Sindsdien groeit de populatie, zoals ook te zien is aan de meldingen van ottersporen uit steeds meer kilometerhokken (zie tevens de indicatorpagina 'Otter'). Wel is er in toenemende mate sprake van inteelt en vallen er veel verkeersslachtoffers. De staat van instandhouding werd in 2018 nog beoordeeld als zeer ongunstig. Wél staat de otter sinds 2020 niet meer op de Rode Lijst zoogdieren.

• Otter, 2002-2021/2022

Hamster

De hamster staat in bijlage IV. Eind jaren negentig van de vorige eeuw leek het verdwijnen van de hamster uit Nederland onontkoombaar. Sinds 2002 worden hamsters uitgezet in het wild. Deze herintroductie heeft geleid tot behoud van de hamster in Nederland.

• Hamster, 1999-2020

Overige landzoogdieren

Boommarter en bunzing staan in bijlage V. Van deze twee soorten zijn nog geen betrouwbare trendschattingen voorhanden. De Euraziatische lynx (bijlage II), wilde kat (bijlage IV) en wolf (bijlage II, IV en V) worden incidenteel gesignaleerd. De wisent (II en IV) is in 2007 als grote grazer op enkele omheinde locaties in Nederland geherintroduceerd.

Vleermuizen

Alle soorten vleermuizen staan op de Habitatrichtlijn. Zie verder:

• Trend van vleermuizen, 1986-2022

Zeezoogdieren

Bruinvis (bijlage II en IV), gewone zeehond (bijlage II, V) en grijze zeehond (bijlage II, V) hebben alle drie een matige staat van instandhouding. De aantallen nemen echter toe. Zie verder:

• Gewone en grijze zeehond in Waddenzee en Deltagebied, 1960-2023
• Bruinvis in de Noordzee, 1991 - 2019

De overige zeezoogdieren op de Habitatrichtlijn zijn gewone dolfijn (bijlage IV), tuimelaar (bijlage II, IV), witflankdolfijn (bijlage IV) en witsnuitdolfijn (bijlage IV). De aantalsontwikkelingen hiervan in de Nederlandse Noordzee zijn nagenoeg onbekend.