Inzet visserijtechnieken Nederlandse kottersector, 2020

Overstap visserijsector op alternatieve tuigen

Een door het ministerie van LNV ingestelde Taskforce Duurzame Noordzeevisserij kwam in 2006 tot de conclusie dat er voor de boomkorvisserij geen toekomstperspectief meer is. Door de teruglopende vangsten en gedaalde vangstquota maar ook door de gestegen brandstofprijzen was deze vorm van visserij op de Noordzee nauwelijks winstgevend.
Nederland heeft de afgelopen jaren daarom veel geïnvesteerd in de verduurzaming van de visserijvloot. Tot enkele jaren terug visten Nederlandse grote kotters (2.000 pk) vooral met boomkortuigen op platvis. In de boomkorvisserij worden wekkerkettingen over de zeebodem gesleept, waardoor de vissen op de bodem opschrikken en in het net belanden. De impact van de boomkorvisserij op de biodiversiteit is groter dan bij de pulstechniek omdat er met de wekkers meer contact is met de bodem, er vaak met meer motorvermogen en hogere snelheden gevist wordt en er meer bijvangst is. Ook zijn de brandstofkosten met deze vismethode hoog.

• Bodemfauna Noordzee en bodemvisserij, 2016 - 2019
• Bodemfauna in de Noordzee buiten de kustzone, 1991-2021

De figuur hierboven laat zien dat de boomkortechniek voor platvis lange tijd was vervangen door in eerste instantie SumWing (een boomkortuig waarbij de 'boom' is vervangen door een hydrodynamische vleugel, oftewel 'Wing') en vervolgens door de pulstechniek (vooral gericht op tong). Daarnaast heeft overschakeling naar twinrig- en quadrigvisserij (bordenvisserij gericht op schol of kreeftjes en garnalen) plaatsgevonden (vistak Diversen). Bij deze twee technieken worden door middel van twee (scheer)borden in het water achter het schip twee- ('twin rig') of vier netten (quad rig), die in het midden gekoppeld zijn door één centrumgewicht, opengehouden. De traditionele boomkor vist vaak met een enkel net per tuig. Ook wordt er met de twinrig veel lichter gevist doordat er meestal geen wekkerkettingen op de bodem worden gebruikt. Dit resulteert in relatief minder bodemberoering. Daarnaast zijn de netten lichter ondanks dat deze groter zijn dan bij de traditionele boomkorvisserij en kan er met lagere snelheid worden gevist. Dit alles resulteert in een lager brandstofverbruik.

In 2008 werd nog 77% van de totale inzet van de kottervloot bepaald door boomkorvisserij op platvis. In 2017 was dit nog 7%. Puls en SumWing waren in 2017 goed voor 59% en 10% respectievelijk van de totale vlootinzet. Onder Puls valt sinds 2018 ook de SumWing techniek, wat verklaart waarom deze niet langer zichtbaar is in de figuur. In 2020 werd duidelijk zichtbaar dat veel pulsvissers noodgedwongen moesten terugschakelen naar de boomkor. Puls (inclusief SumWing) waren goed voor slechts 13% op de totale inzet van Nederlandse kotters in 2020. De Boomkor daartegen nam weer toe tot 61% op de totale vlootinzet. De laatste jaren is het aantal schepen onder Nederlandse vlag dat met de flyshoottechniek vist beperkt (circa 10-16 schepen) doordat er een beperkt aantal vergunningen is afgegeven voor deze visserij in het Kanaal (Zuidelijke Noordzee). Met de flyshoottechniek wordt het net met kabels op een dusdanige wijze voortgetrokken dat naast bodemvis zoals schol, rode poon en mul, ook inktvis en makreel gevangen kan worden. In de Nederlandse kottervloot is steeds vaker een combinatie van flyshoot en twinrig te zien. Bij tegenvallende vangsten of prijzen met de flyshoottechniek kan worden omgeschakeld naar de twinrigtechniek.

De visserijinzet fluctueerde in de laatste tien jaar tussen de 33 miljoen (2015) en 40 miljoen (2018) pk-dagen. De visserijinzet wordt uitgedrukt in pk-dagen. Dit is het aantal zeedagen van kotters vermenigvuldigd met het motorvermogen. De inzet in de garnalenvisserij was 5 miljoen pk-dagen in 2020. De garnalenvisserij wordt vooral in de kustwateren toegepast, waarbij met lichte, fijnmazige boomkornetten over de bodem wordt gesleept. Deze inzet is relatief laag, omdat in deze visserij van kleine kotters (<=300 pk) gebruik wordt gemaakt. Voor de garnalenvisserij geldt net als voor de landbouw de beperking van de stikstofwetgeving. Alleen als aangetoond kan worden dat er niet meer dan de toegestane stikstof wordt uitgestoten door de garnalenkotters binnen de Natura-2000 gebieden (zoals de Waddenzee) kan de overheid de tweejaarlijkse vergunningen afgeven (wet Natuurbescherming) om hier te vissen.

Pulskor trok de kottersector tijdelijk uit het slob
Nederland is al vele jaren bezig met innoveren. De noodzaak was begin jaren twintig van de 21^e eeuw hoog vooral door een stijgende gasolieprijs. Bij een hoge brandstofprijs zoals in 2012 (0,66 euro/liter gasolie) kan besparing het verschil maken tussen winst of verlies voor een familiebedrijf met een kotter. Binnen de Nederlandse kottervloot gericht op platvis (met name tong) was een transitie gaande van boomkor naar de innovatieve pulsvisserij. Het voordeel van deze techniek was minder bodemberoering, minder bijvangst en lager energieverbruik (ca. 40-50%) dan de boomkortechniek (Oostenbrugge, Van, et al., 2018).

Sinds 2014 kende de Nederlandse visserij mede door de overgang naar pulskor weer positieve rendementen. Met name 2016 was een jaar van historische hoge rendementen. Waar in eerdere jaren het nettoresultaat van de actieve kottervloot marginaal tot negatief was, steeg deze in 2014 tot en met 2016 naar respectievelijk 28 miljoen (2014), 41 miljoen (2015) en 81 miljoen euro (2016).

Nederland had 84 ontheffingen gekregen voor de pulsvisserij om de (ecologische) effecten van de pulsvisserij wetenschappelijk te kunnen onderzoeken. Echter, op 16 april 2019 heeft de meerderheid van het Europees parlement gestemd voor een verbod op de pulsvisserij. In juni 2019 is door dit verbod het merendeel van de pulsontheffingen ingetrokken. Per 1 juli 2021 geldt een totaalverbod en mag de pulstechniek niet meer worden toegepast bij het vissen.

EU verbod ondanks ecologische voordelen pulsvistechniek

In de Europese Unie is vissen met pulstechniek verboden (EU Verordening 850/98) behalve wanneer een ontheffing is verleend waarbij onder strikte voorwaarden gevist mag worden. In de zuidelijke Noordzee werd sinds 2007 een beperkte ontheffing voor puls verleend omdat bleek dat met deze methode selectiever gevist kan worden (minder bijvangst) en de bodem aanmerkelijk minder beroerd wordt (minder schade). Op basis van deze ontheffing heeft Nederland als eerste land vergunningen uitgegeven om met puls te vissen. De pulskortechniek is met name gericht op de doelsoort tong. Nederland heeft het grootste tongquota in verhouding tot andere lidstaten, waardoor het belang voor Nederland relatief groot is vergeleken met andere lidstaten.

Door meerdere factoren kent de pulskortechniek meer tegenstanders in Europa dan voorstanders. In meerdere andere Europese landen heerst weerstand tegen of is men terughoudend over de pulsvisserij (Haasnoot et al., 2016). Uiteindelijk heeft de stemming in het Europees parlement geleid tot een totaalverbod van deze vistechniek per 1 juli 2021. Dat terwijl de ecologische voordelen van deze visserijtechniek door wetenschappers zijn bewezen (ICES, 2020; Wageningen Marine Research, 2020), de techniek bovendien economische voordelen en een lage milieuimpact heeft vergeleken met de traditionele manier van vissen.

Dalende vangsten en Coronacrisis doen economisch rendement dalen

Na het verbod op de pulskor zijn de kotters die gericht zijn op de doelsoort Noordzeetong veelal noodgedwongen teruggevallen op de traditionele boomkortechniek. De lagere brandstofprijs maakte die terugkeer rendabel. In 2019 was de gemiddelde brandstofprijs met 0,46 euro/liter lager dan het piekjaar 2012. Mede door de Coronacrisis daalde de wereldwijde olieprijs verder in 2020. In een zeer ongunstig scenario (hoge brandstofkosten, lage visprijzen) zou het berekende nettoresultaat kunnen afnemen met 11,5 miljoen euro of zelfs meer bij lage vangsten zoals de laatste twee tot drie jaar (Zaalmink et al., 2018).

In 2020 waren 293 kotters in de sector actief met een geraamd nettoresultaat van 3 miljoen euro. Dat is een forse daling (-67%) vergeleken met een jaar eerder, toen het nettoresultaat nog 9 miljoen euro was. De belangrijkste oorzaken voor dit lagere economische resultaat van de Nederlandse kottersector was minder gevangen vis en lagere visprijzen aan de markt. Het jaar 2020 kende dalende visprijzen vanwege de Coronapandemie. Met name voor luxere soorten zoals tong, tarbot en griet die vooral in de horeca gegeten worden. Het sluiten van de horeca door de overheid vanwege de Coronapandemie veroorzaakte vraaguitval en dus prijsdalingen voor vissers.

Effecten dalende vangsten op de visbestanden

De visserijintensiteit op schol en tong nam af, mede als gevolg van het verkleinen van de vloot door opeenvolgende saneringen. Mede hierdoor bevinden de bestanden van schol en tong zich inmiddels boven het voorzorgniveau. Er wordt door de biologische wetenschap gesproken van een historisch groot visbestand voor de schol en tong in de Noordzee.

• Visbestanden in de Noordzee, 1947-2023

Noodzaak om te innoveren, maar onzekerheid over toekomst remt investeringen

Ondanks de afnemende winsten en het verbod op de pulsvisserij, breidt het aantal actieve schepen in de Nederlandse kottervloot zich sinds 2016 voorzichtig uit. Om minder kwetsbaar en afhankelijk te zijn van fossiele brandstoffen zijn er initiatieven vanuit de kottersector om te verduurzamen (Duurzame visserijschepen). Verduurzaming en vervanging van oude schepen zijn redenen voor nieuwbouw door familiebedrijven. Ongeveer 75% van de actieve kottervloot is ouder dan 20 jaar. Slechts 7% van de schepen is jonger dan 10 jaar (Bedrijveninformatienet, 2020). Enkele visserijbedrijven zijn innovatieve visserijtechnieken zoals de zogenoemde 'waterjet' als alternatief op de puls reeds aan het verkennen (Quirijns et al, 2019). Het uitvinden van de pulstechniek duurde voordat deze rendabel toepasbaar was echter vele jaren.

Echter, de meerderheid van de visserijbedrijven kunnen of willen nog niet investeren in (ver)nieuw(d)e schepen omdat het toekomstbeeld nog te onzeker is. Deze onzekerheden worden veroorzaakt door vier grote uitdagingen: 1) het pulsverbod (intrekking van de pulsontheffingen), 2) Brexit (wel of geen toegang tot Britse wateren om te vissen), 3) het sluiten van gebieden voor visserij door aanleg van windparken, natuurbeschermende gebieden etc. en 4) de aanlandplicht (Mol et al, 2019). Toch is volgens de Europese Commissie de winstgevendheid van de Europese visserij de afgelopen jaren met name hoog gebleven door de verduurzaming in vistechnieken (Annual Economic Report, 2019).

Beleid voor verduurzaming kottervisserij

In 2020 werd de Biodiversiteitstrategie als pakketonderdeel van de Europese Green Deal gepresenteerd. Hierin staat opgenomen dat 30% van de Europese wateren beschermd moet worden tegen visserij omwille van herstel van de biodiversiteit van de natuur onder water en op zee. Daarnaast verzocht de Europese Commissie de lidstaten om samen te onderzoeken hoe de bodemberoerende visserij in de Europese wateren volledig kan worden uitgefaseerd tot 2030. Dit vergroot de noodzaak voor de Europese en daarmee de Nederlandse visserij om via innovaties vistechnieken zonder bodemberoering te vinden. De noodzaak om te innoveren is daarmee groter dan ooit.

In 2030 zal de Nederlandse kottervisserij net als zoveel andere sectoren moeten voldoen aan de Europese wetgeving genaamd 'fit for 55'. Hiervoor zal de uitstoot van schadelijke emissies door de kotters met 55% gereduceerd moeten zijn. Om deze reden wordt in de maritieme scheepvaart al grondig onderzoek gedaan naar schone brandstoffen zoals waterstof, elektrische voorstuwing of biobrandstoffen.

Tegelijk zal in de komende jaren moeten blijken wat de visie vanuit de kottervisserijsector en het Europese beleid zal worden. In het Noordzeeakkoord (Noordzeeloket, 2020) wordt gesproken over subsidie waarmee een deel van de kottersector gesaneerd (stoppen als bedrijf) kan worden en over een innovatiebudget waarmee blijvers (bedrijven die niet stoppen) subsidie ter innovatie kunnen aanvragen. Het Noordzeeakkoord omvat de afspraken tussen het Rijk en stakeholderpartijen over keuzes en beleid gericht op de balans in activiteiten op de Noordzee tot 2030 en daarna.

Gemeenschappelijk visserijbeleid

Sinds 1 januari 2014 is er in de Europese Unie (EU) het gemeenschappelijk visserijbeleid (GVB) van kracht (Europese Commissie, 2014). Ongeveer elke tien jaar wordt dit beleid herzien. Met het huidige GVB moeten de visbestanden weer op een duurzaam niveau komen, moet een einde worden gemaakt aan verspillende visserijpraktijken, en worden nieuwe mogelijkheden gecreëerd voor werkgelegenheid. Om deze doelen te bereiken, wordt teruggooi (discarden) van bijvangst verboden (tot 2019 stapsgewijze invoering aanlandplicht voor gequoteerde vissoorten). Daarnaast krijgt de sector meer bevoegdheden, wordt de besluitvorming gedecentraliseerd, krijgt aquacultuur voorrang en wordt kleinschalige visserij ondersteund. Ook wordt de wetenschappelijke kennis over de visstand verbeterd en neemt de EU, in het licht van de internationale overeenkomsten, ook in buitenlandse wateren haar verantwoordelijkheid. Het huidige beleid bepaalt dat tussen 2015 en 2020 vangstbeperkingen moeten worden ingesteld die duurzaam zijn en zorgen voor het behoud van de bestanden op de lange termijn. Met de Green Deal sinds eind 2019 is de verwachting dat er nog meer aandacht vanuit Europees en nationaal beleid, wetgeving en subsidieregelingen wordt gegeven aan de klimaatdoelstellingen van Parijs. Voor visserij betekent dit meer natuurgebieden verboden voor visserij om de biodiversiteit te beschermen en verdere uitbreiding van windparken op zee. De kottervisserij zal verder moeten verduurzamen in economisch en ecologisch opzicht om toekomstbestendig te zijn.